Boek: MARK, portret van een premier

De omslag van het boek over premier Rutte van Sheila Sitalsing is eigenlijk al voldoende. Het is een foto van minister-president M. Rutte op het Plein in Den Haag. Hij is vermoedelijk aan komen lopen van het ministerie van Algemene Zaken, schuin over het Plein, langs het beeld van Willem van Oranje. Hij groet waarschijnlijk een bekende op één van de terrassen aan het Plein. Dat hoeft geen VVD’er te zijn want Mark groet iedereen. Eén hoofdstuk in het boek heeft de titel “Mark groet de dingen”. Het is een prachtige verwijzing naar het vrolijke gedicht van Paul van Ostaijen “Marc groet ’s morgens de dingen”. Het is een treffend beeld van Mark Rutte. Men ziet hem bijna vrolijk huppelend met een netje achter vlinders aangaan. Met een uitbundig humeur. Op de omslagfoto heeft Mark zijn rechterhand in zijn zak, een brede glimlach en een wijzende vinger aan zijn linkerhand. Mark gebruikte al icoontjes voordat de Iphone daarvoor mogelijkheden gaf. Uit het boek blijkt dat Mark eigenlijk alles “liked”, hoewel hij een enkele keer in woede ontsteekt en waarschijnlijk aan het ontvrienden slaat. Het wordt niet echt duidelijk waar Mark kwaad over wordt. Hij vind dat je je aan afspraken moet houden.

De titel van het boek is MARK. Het staat met koeienletters op de voorkant. Niet M. Rutte of premier Rutte. Nee er staat in grote kapitalen MARK. Zoals er tegenwoordig boeken zijn over GIJP of HAY en bladen zoals LINDA of MAARTEN. Het ontbreekt alleen nog aan grote letters op het Plein die tezamen de tekst “I love Rutte” vormen zoals “I love Amsterdam”.

Het is niet precies duidelijk waarom Sheila Sitalsing een boek over minister-president Rutte heeft geschreven. Gaat het nu over de persoon Mark Rutte of over de ontwikkelingen in de Nederlandse politiek? Gaat het over het ambt van de minister-president en de veranderingen daarin of gaat het om vergelijkingen met andere minister-presidenten? Het wordt niet helemaal duidelijk. “Mark is een eerste serieuze studie naar het verschijnsel Rutte”, staat er op de achterflap. Het is een portret van een premier, maar geen biografie. Er zijn vele mensen geïnterviewd, waarbij er een zeker bias in de richting van de VVD aantoonbaar is. Daar is niks mis mee, maar het geeft denk ik een licht vertekend beeld van Mark. Diederik Samsom en Wouter Bos zijn wel gesproken, maar dat zijn eerder vrienden van Mark dan criticasters. De doorgaans joviale Mark heeft zelf niet meegewerkt aan het boek.

Het boek is helder en goed geschreven. We kennen Sitalsing als een uitstekende columnist. Elk hoofdstuk kan beschouwd worden als een goede en uitgebreide column. Uiteindelijk is er ook wel sprake van een goede samenhang tussen de hoofdstukken, maar het blijft wringen dat de lezer niet precies te weten krijgt wat de schrijver nu duidelijk wil maken rond het verschijnsel Mark.

Het boek is bij tijd en wijle spannend. Bijvoorbeeld als Mark staatsecretaris wordt (het VVD-kamerlid Wilders wordt gepasseerd), als Van Aartsen aftreedt, als Mark het gevecht moet aangaan met Rita Verdonk, als Mark minister-president wordt van een minderheidskabinet dat gedoogd wordt door de PVV van Wilders en als hij gaat regeren met de PvdA van Diederik Samsom, terwijl zij elkaar kort daarvoor in de verkiezingen hebben verketterd.

Pas aan het eind van het boek wordt fragmentarisch duidelijk wat de auteur duidelijk wil maken. In één van de laatste hoofdstukken wordt ingegaan op zijn presentatie en retorische stijl. Enige reflectie komt ook tot stand door een prachtig, en terecht uitgebreid citaat van de staatsrechtgeleerde A.M. Donner, over de staatsrechtelijke positie van de minister-president die als primus inter pares deerniswekkend is. Dit citaat had ook kunnen worden gebruikt om veranderingen in het ambt van de minister-president te analyseren. Is zijn positie bijvoorbeeld sterker geworden door Europa of niet?

Het boek geeft een schat aan informatie over de positie van de minister-president in een veranderende context. De tijd van grote stromingen en de grote politieke partijen is voorbij. Het is fragmentatie en versplintering alom. Een meerderheidskabinet met steun in het parlement, zoals vroeger is niet meer vanzelfsprekend. Mark Rutte geeft leiding aan een minderheidskabinet dat gedoogd wordt en smeedt een coalitie met de PvdA die in de Eerste Kamer niet op een meerderheid kan rekenen. Rutte stelt dat deze situatie nog lang zo zal blijven. Wen er maar vast aan! Er moet per onderwerp naar een meerderheidscoalitie worden gezocht.

Sitalsing raakt een bekend onderwerp in de literatuur over leiderschap en het functioneren van minister-presidenten. Rutte past in de tijd. Daarbij is het lastig de vraag te beantwoorden of de politicus de tijd bepaalt of dat de tijd de politicus boetseert. Naar mijn mening is het niet zozeer Rutte die de tijd naar zijn hand zet, maar is het meer de tijd die Rutte naar boven laat komen, als een politicus die als geen ander in de hedendaagse politieke krachtsverhoudingen kan functioneren, omdat hij een procesmanager is.

Door de versplintering en fragmentatie van de politiek is een minister-president nodig die zich verre houdt van ideologische scherpslijperij. Dat doet Rutte als geen ander. Sitalsing spreekt een keer van de methode-Rutte, waarvan de kenmerken verspreid over de hoofdstukken voorkomen. Die methode Rutte is er wel zeker en bestaat uit de volgende zaken:

• een zeer uitgebreid netwerk
• een goed humeur
• een goede conditie
• het gemakkelijk kunnen loslaten van standpunten
• het gebruiken van verkleinwoorden

Rutte beschikt over deze vaardigheden en opereert als een politieke acrobaat. Volgens zijn eigen Thorbecke lezing sms’t en telefoneert hij zich helemaal suf in deze tijden van minderheidskabinetten. Daarbij geloof ik niet dat Rutte inhoudsloos is of dat hij geen macht uitoefent. Dat is een beetje de suggestie die uit het boek spreekt.

Ik geloof wel degelijk dat Rutte inhoud heeft en ideologisch weet waar hij staat. Dat hij zich verre houdt van blauwdrukken is een respectabel standpunt dat ook door Sir Karl Popper is ingenomen. Rutte lijkt daarnaast geïnspireerd door de pragmatiek van Dewey. Rutte kijkt nimmer achterom, maar wil problemen oplossen. Dat doet hij met iedereen die hij daarvoor kan gebruiken. Dat komt vriendelijk over, maar op hetzelfde moment wordt er keihard politiek bedreven. Zijn vriendschappen zijn deels oprecht, maar lijken dikwijls ook instrumenteel. Diverse politici naait hij in het pak en die raken daardoor beschadigd. Bijvoorbeeld Jolanda Sap van Groen Links, die zich door de charme van Rutte heeft laten inpakken.

Het is onzinnig te veronderstellen dat Rutte niet uit is op macht. Rutte, een liefhebber van de trilogie over de machtspoliticus, president Lyndon B. Johnson, kent de politiek als geen ander. Hij zegt geen macht te hebben, maar hij weet dat het in de politiek om twee dingen gaat: 

1. Hoe verover je de macht en 

2. Hoe consolideer je de macht. 

Het is een beetje naïef om Rutte af te schilderen als de brave soldaat Schwejk die om alles lacht en schik heeft. Hij is van meet af aan gericht geweest op de macht en op de consolidatie daarvan. Veel beter dan zijn voorgangers in de VVD heeft Rutte in de gaten dat hij zijn mensen moet benoemen op cruciale posities. Het boek laat heel mooi zien hoe een politieke partij, zelfs de VVD, steeds meer als een machtsmachine gaat functioneren. De top van de partij bepaalt in feite wie de lijsttrekker wordt. Opstelten speelde daarbij een cruciale rol. De benoeming van Opstelten en huisideoloog Rosenthal en anderen uit het netwerk van Mark in het kabinet Rutte 1 zijn in dit verband veelzeggend. Sitalsing constateert ook dat de VVD een machtspartij is geworden. Dat is de partij altijd geweest. Macht toont zich niet alleen in openbare beslissingen, maar is ook neergeslagen in de maatschappelijke constellatie en instituties die wij kennen en die door de bestaande machthebbers worden verdedigd. De macht van Rutte bestaat eruit dat de maatschappij in Nederland ondanks of dankzij de samenwerking met de PvdA, niet wezenlijk is veranderd. Het is nog steeds een markteconomie waarin veel geld wordt verdiend en waarbij de welvaart ongelijk verdeeld is. Het relativeren van de macht en je ambt “een baantje” noemen is de kern van machtspolitiek die Mark Rutte bedrijft.

Sheila Sitalsing, (2016), MARK. Portret van een premier. Prometheus, Amsterdam.