De omslag van het boek over premier Rutte van Sheila
Sitalsing is eigenlijk al voldoende. Het is een foto van minister-president M.
Rutte op het Plein in Den Haag. Hij is vermoedelijk aan komen lopen van het ministerie
van Algemene Zaken, schuin over het Plein, langs het beeld van Willem van
Oranje. Hij groet waarschijnlijk een bekende op één van de terrassen aan het
Plein. Dat hoeft geen VVD’er te zijn want Mark groet iedereen. Eén hoofdstuk in
het boek heeft de titel “Mark groet de dingen”. Het is een prachtige verwijzing
naar het vrolijke gedicht van Paul van Ostaijen “Marc groet ’s morgens de
dingen”. Het is een treffend beeld van Mark Rutte. Men ziet hem bijna vrolijk huppelend
met een netje achter vlinders aangaan. Met een uitbundig humeur. Op de
omslagfoto heeft Mark zijn rechterhand in zijn zak, een brede glimlach en een wijzende
vinger aan zijn linkerhand. Mark gebruikte al icoontjes voordat de Iphone
daarvoor mogelijkheden gaf. Uit het boek blijkt dat Mark eigenlijk alles “liked”,
hoewel hij een enkele keer in woede ontsteekt en waarschijnlijk aan het
ontvrienden slaat. Het wordt niet echt duidelijk waar Mark kwaad over wordt.
Hij vind dat je je aan afspraken moet houden.
De titel van het boek is MARK. Het staat met koeienletters
op de voorkant. Niet M. Rutte of premier Rutte. Nee er staat in grote kapitalen
MARK. Zoals er tegenwoordig boeken zijn over GIJP of HAY en bladen zoals LINDA
of MAARTEN. Het ontbreekt alleen nog aan grote letters op het Plein die tezamen
de tekst “I love Rutte” vormen zoals “I love Amsterdam”.
Het is niet precies duidelijk waarom Sheila Sitalsing een
boek over minister-president Rutte heeft geschreven. Gaat het nu over de
persoon Mark Rutte of over de ontwikkelingen in de Nederlandse politiek? Gaat
het over het ambt van de minister-president en de veranderingen daarin of gaat
het om vergelijkingen met andere minister-presidenten? Het wordt niet helemaal
duidelijk. “Mark is een eerste serieuze studie naar het verschijnsel Rutte”,
staat er op de achterflap. Het is een portret van een premier, maar geen
biografie. Er zijn vele mensen geïnterviewd, waarbij er een zeker bias in de richting
van de VVD aantoonbaar is. Daar is niks mis mee, maar het geeft denk ik een
licht vertekend beeld van Mark. Diederik Samsom en Wouter Bos zijn wel
gesproken, maar dat zijn eerder vrienden van Mark dan criticasters. De
doorgaans joviale Mark heeft zelf niet meegewerkt aan het boek.
Het boek is helder en goed geschreven. We kennen Sitalsing
als een uitstekende columnist. Elk hoofdstuk kan beschouwd worden als een goede
en uitgebreide column. Uiteindelijk is er ook wel sprake van een goede
samenhang tussen de hoofdstukken, maar het blijft wringen dat de lezer niet
precies te weten krijgt wat de schrijver nu duidelijk wil maken rond het
verschijnsel Mark.
Het boek is bij tijd en wijle spannend. Bijvoorbeeld als
Mark staatsecretaris wordt (het VVD-kamerlid Wilders wordt gepasseerd), als Van
Aartsen aftreedt, als Mark het gevecht moet aangaan met Rita Verdonk, als Mark
minister-president wordt van een minderheidskabinet dat gedoogd wordt door de
PVV van Wilders en als hij gaat regeren met de PvdA van Diederik Samsom,
terwijl zij elkaar kort daarvoor in de verkiezingen hebben verketterd.
Pas aan het eind van het boek wordt fragmentarisch duidelijk
wat de auteur duidelijk wil maken. In één van de laatste hoofdstukken wordt
ingegaan op zijn presentatie en retorische stijl. Enige reflectie komt ook tot
stand door een prachtig, en terecht uitgebreid citaat van de
staatsrechtgeleerde A.M. Donner, over de staatsrechtelijke positie van de
minister-president die als primus inter pares deerniswekkend is. Dit citaat had
ook kunnen worden gebruikt om veranderingen in het ambt van de
minister-president te analyseren. Is zijn positie bijvoorbeeld sterker geworden
door Europa of niet?
Het boek geeft een schat aan informatie over de positie van
de minister-president in een veranderende context. De tijd van grote stromingen
en de grote politieke partijen is voorbij. Het is fragmentatie en
versplintering alom. Een meerderheidskabinet met steun in het parlement, zoals
vroeger is niet meer vanzelfsprekend. Mark Rutte geeft leiding aan een
minderheidskabinet dat gedoogd wordt en smeedt een coalitie met de PvdA die in
de Eerste Kamer niet op een meerderheid kan rekenen. Rutte stelt dat deze
situatie nog lang zo zal blijven. Wen er maar vast aan! Er moet per onderwerp
naar een meerderheidscoalitie worden gezocht.
Sitalsing raakt een bekend onderwerp in de literatuur over
leiderschap en het functioneren van minister-presidenten. Rutte past in de
tijd. Daarbij is het lastig de vraag te beantwoorden of de politicus de tijd
bepaalt of dat de tijd de politicus boetseert. Naar mijn mening is het niet
zozeer Rutte die de tijd naar zijn hand zet, maar is het meer de tijd die Rutte
naar boven laat komen, als een politicus die als geen ander in de hedendaagse
politieke krachtsverhoudingen kan functioneren, omdat hij een procesmanager is.
Door de versplintering en fragmentatie van de politiek is
een minister-president nodig die zich verre houdt van ideologische
scherpslijperij. Dat doet Rutte als geen ander. Sitalsing spreekt een keer van
de methode-Rutte, waarvan de kenmerken verspreid over de hoofdstukken voorkomen.
Die methode Rutte is er wel zeker en bestaat uit de volgende zaken:
- een zeer uitgebreid netwerk
- een goed humeur
- een goede conditie
- het gemakkelijk kunnen loslaten van standpunten
- het gebruiken van verkleinwoorden
Rutte beschikt over deze vaardigheden en opereert als een
politieke acrobaat. Volgens zijn eigen Thorbecke lezing sms’t en telefoneert
hij zich helemaal suf in deze tijden van minderheidskabinetten. Daarbij geloof
ik niet dat Rutte inhoudsloos is of dat hij geen macht uitoefent. Dat is een
beetje de suggestie die uit het boek spreekt.
Ik geloof wel degelijk dat Rutte inhoud heeft en ideologisch
weet waar hij staat. Dat hij zich verre houdt van blauwdrukken is een respectabel
standpunt dat ook door Sir Karl Popper is ingenomen. Rutte lijkt daarnaast geïnspireerd
door de pragmatiek van Dewey. Rutte kijkt nimmer achterom, maar wil problemen
oplossen. Dat doet hij met iedereen die hij daarvoor kan gebruiken. Dat komt
vriendelijk over, maar op hetzelfde moment wordt er keihard politiek bedreven. Zijn
vriendschappen zijn deels oprecht, maar lijken dikwijls ook instrumenteel. Diverse
politici naait hij in het pak en die raken daardoor beschadigd. Bijvoorbeeld
Jolanda Sap van Groen Links, die zich door de charme van Rutte heeft laten
inpakken.
Het is onzinnig te veronderstellen dat Rutte niet uit is op
macht. Rutte, een liefhebber van de trilogie over de machtspoliticus, president
Lyndon B. Johnson, kent de politiek als geen ander. Hij zegt geen macht te
hebben, maar hij weet dat het in de politiek om twee dingen gaat:
1. Hoe
verover je de macht en
2. Hoe consolideer je de macht.
Het is een beetje naïef
om Rutte af te schilderen als de brave soldaat Schwejk die om alles lacht en
schik heeft. Hij is van meet af aan gericht geweest op de macht en op de
consolidatie daarvan. Veel beter dan zijn voorgangers in de VVD heeft Rutte in
de gaten dat hij zijn mensen moet benoemen op cruciale posities. Het boek laat
heel mooi zien hoe een politieke partij, zelfs de VVD, steeds meer als een
machtsmachine gaat functioneren. De top van de partij bepaalt in feite wie de
lijsttrekker wordt. Opstelten speelde daarbij een cruciale rol. De benoeming
van Opstelten en huisideoloog Rosenthal en anderen uit het netwerk van Mark in
het kabinet Rutte 1 zijn in dit verband veelzeggend. Sitalsing constateert ook dat
de VVD een machtspartij is geworden. Dat is de partij altijd geweest. Macht
toont zich niet alleen in openbare beslissingen, maar is ook neergeslagen in de
maatschappelijke constellatie en instituties die wij kennen en die door de
bestaande machthebbers worden verdedigd. De macht van Rutte bestaat eruit dat
de maatschappij in Nederland ondanks of dankzij de samenwerking met de PvdA,
niet wezenlijk is veranderd. Het is nog steeds een markteconomie waarin veel
geld wordt verdiend en waarbij de welvaart ongelijk verdeeld is. Het
relativeren van de macht en je ambt “een baantje” noemen is de kern van
machtspolitiek die Mark Rutte bedrijft.
Sheila Sitalsing, (2016), MARK. Portret van een premier.
Prometheus, Amsterdam.
